Giáp Văn
Dương
Có được một tạp chí khoa học dành cho đại chúng từ lâu
đã trở thành niềm mơ ước của nhiều thế hệ làm khoa học. Nhưng vì sao ước mơ vẫn
chỉ là ước mơ? Vì cái khó bó cái khôn, hay vì đường xa vạn dặm không khởi đầu bởi
một bước chân?
Cái khó bó cái khôn?
Khi trao
đổi về nguyên nhân của tình trạng này, một số nhà khoa học cho rằng, nút chặn
là kinh phí và nhân lực. Vì còn mới mẻ và thiếu vắng lượng độc giả cần thiết
lúc ban đầu, tạp chí này chưa thể tự nuôi sống mình, nên cần một hỗ trợ từ phía
Nhà nước hoặc từ các Mạnh Thường Quân.
Về phía
Nhà nước, tuy đã nhiều lần khẳng định trên nhiều văn bản quan trọng, rằng: Khoa
học công nghệ là quốc sách hàng đầu. Ngay trong lời giới thiệu của Luật khoa học
và Công nghệ hiện hành, cũng trịnh trọng viết: Khoa học
và công nghệ là quốc sách hàng đầu, giữ vai trò then chốt trong sự nghiệp xây dựng
và bảo vệ Tổ quốc, là nền tảng và động lực cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa,
phát triển nhanh, bền vững đất nước. Nhiều nhà lý luận còn hứng khởi đi xa hơn nữa, cho rằng
khoa học và công nghệ đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp và tiên tiến nhất,
nhất là trong nền kinh tế tri thức toàn cầu…
Đã là quốc
sách thì đó là một sự nghiệp của cả nước, của tòan dân. Đã là nền tảng và động
lực thì cần phải chắc, phải mạnh. Đã là lực lượng thì cần phải đông, phải hiện
đại. Vậy không lẽ Nhà nước, mà cụ thể là Bộ khoa học và Công nghệ, lại không thể
đầu tư một số tiền nhỏ để đưa quốc sách hàng đầu đến với đại chúng? Lẽ nào quốc
sách chỉ là những mỹ từ trên giấy, không có một chút hỗ trợ nào để đến được với
đám đông?
Mỗi năm,
số tiền đầu tư cho các hoạt động khoa học - công nghệ khá lớn, ước tính gần 700
triệu đô-la, ứng với mức 2% tổng chi ngân sách hoặc 0.52% GDP, và hứa hẹn tăng
thêm 3-4 lần, đạt mức 2% GDP vào năm 2020. Theo ước tính sơ bộ, để làm một tạp
chí khoa học cho đại chúng thì chi phí tối thiểu chỉ ở mức 60-100 nghìn
đô-la/năm, tương ứng với khoảng một phần vạn ngân sách dành cho khoa học và
công nghệ. Đây là một số tiền rất nhỏ so với các chi phí khác. Không lẽ Bộ khoa
học và Công nghệ không dành được một phần vạn số kinh phí mà mình quản lý để
đưa “quốc sách hàng đầu” đến với đại chúng?
Ngòai ra,
các Mạnh Thường Quân, tuy vắng bóng nhưng không hẳn là đã tuyệt chủng!
Trở ngại
thứ hai là nhân lực để làm tạp chí khoa học này. Điều này là có thật, nhưng
không phải là không thể vượt qua. Đội ngũ các nhà khoa học Việt Nam trogn và
ngòai nước đã đủ lớn để có thể chủ động một phần chuyện bài vở. Ngoài ra, có thể
liên kết hoặc dịch các bài phổ biến khoa học của các tạp chí khoa học nổi tiếng
ra tiếng Việt. Khi nội lực chưa đủ mạnh thì việc dịch bài có chất lượng của thế
giới là tất yếu. Điều này cũng phù hợp với bản chất không biên giới của khoa học.
Hơn nữa, có
hai lý do để quả quyết việc dịch thuật khoa học là cần thiết: i) Đó là cách nhanh nhất
để đưa tinh hoa tri
thức thế giới về Việt
Nam; ii) Dịch thuật sẽ góp phần hoàn thiện hệ
thống thuật ngữ chuyên ngành, mà nếu thiếu nó, thì sẽ không thể tư duy sâu được.
Chừng nào mà người Việt còn phải tư duy bằng tiếng
Việt thì còn phải hoàn thiện hệ thống thuật ngữ này, do đó còn cần phải dịch. Vì
thế, không có lý do gì để e ngại hoặc trốn tránh việc dịch các tài liệu khoa học
của thế giới ra tiếng Việt.
Ngôi nhà khoa học - công nghệ
Các hoạt
động khoa học, công nghệ không chỉ giới hạn ở việc nghiên cứu để tìm tòi tri thức
phát triển công nghệ và dịch vụ mới dựa trên tri thức đã có; mà còn ở việc xây
dựng nền tảng cho bản thân khoa học công nghệ, thông qua việc truyền bá tri thức
và tinh thần khoa học đến với đại chúng. Trên thực tế, các hoạt động này cần được
coi trọng như nhau, và phải được đầu tư xứng đáng.
Nếu coi
khoa học – công nghệ như một ngôi nhà, thì ngôi nhà này có thể được hình dung
như sau:
Cấu trúc của ngôi nhà khoa học – công nghệ
Nền móng
của ngôi nhà này có thể được chia thành ba tầng nấc khác nhau. Ở tầng sâu nhất,
đó là những yếu tố thuộc về văn hóa đại chúng, như văn hóa khoa học, tinh thần
khoa học.Tầng thứ hai là đội ngũ nhân lực khoa học – công nghệ, trong đó quan
trọng nhất là đội ngũ các nhà nghiên cứu khoa học và các nhà phát triển công
nghệ. Và tầng trên cùng là hạ tầng cơ sở vật chất về khoa học công nghệ, như
nhà xưởng, máy móc, thiêt bị nghiên cứu…
Trên nền
móng này, bốn trụ cột chính của ngôi nhà khoa học công nghệ sẽ được dựng lên.
Đó chính là tập hợp các hoạt động chủ chốt của khoa học công nghệ, bao gồm:
- Tìm kiếm tri thức mới thông qua các hoạt động nghiên cứu
- Cải tiến công nghệ cũ
- Sáng tạo công nghệ mới
- Dịch vụ khoa học – công nghệ
Ở trên
cùng, phần nóc ngôi nhà, là tầm nhìn của lãnh đạo khoa học – công nghệ, tức các
nhà làm chính sách và các nhà khoa học – công nghệ đầu đàn. Rõ ràng, nếu nóc
nhà bị “dột” hoặc thấp kém xập xệ thì ngôi nhà sẽ đổ nát, siêu vẹo.
Như vậy,
việc phổ biến tri thức và tinh thần khoa học cho đại chúng nằm ở tầng sâu nhất - tinh thần khoa học của đại chúng, và tầng thứ
hai – xây dựng đội ngũ nhân lực khoa học, công nghệ - của phần nền móng này. Tầm
quan trọng của nó là vấn đề hiển nhiên không cần tranh luận, vì có ngôi nhà nào
vững vàng nếu nền móng của nó yếu? Và muốn nhà to đẹp vững chắc thì có việc nào
thiết thực hơn việc gia cố nền móng trước khi dựng lên ngôi nhà ở phía trên?
Người xưa
nói: Hành trình vạn dặm, khởi đầu bởi một bước chân. Nếu không bước đi bước đầu
tiên thì sẽ không bao giờ đến đích. Khi đó, ước mơ, dù kéo dài hàng chục năm,
thì cũng chỉ là ước mơ. Văn kiện, dù được trang điểm bằng các mỹ từ, thì cũng
chỉ là những “xác chữ” nằm yên trên giấy.
Vậy chúng
ta, trong đó quan trọng nhất là cơ quan trực tiêp chịu trách nhiệm về các hoạt
động khoa học – công nghệ, tức Bộ khoa học và Công nghệ, và những nhà khoa học
cả trong và ngòai nước, không nên để cái
khó bó cái khôn trong việc cho ra đời một tạp chí khoa học cho đại chúng, mà
hãy khởi đầu bởi một bước chân!
Bài đã đăng trên Tia Sáng, 4/7/2012.
