-Cách đây vài năm đã từng có tranh
luận về việc có nên giải tán những trường chuyên hoạt động không hiệu quả - ở
khía cạnh những trường đó không có giải thưởng quốc gia, quốc tế, thành tích
học tập của học sinh không khác nhiều so với trường thường.
Theo cách hiểu của đại chúng thì trường chuyên là nơi đào tạo
học sinh chuyên sâu vào một môn cụ thể, để thi quốc gia và xa hơn là thi
Olympic quốc tế. Nếu mục đích này không đạt được, ví dụ một trường chuyên nào
đó nhưng nhiều năm không có giải quốc gia, hoặc không có học sinh đỗ thủ khoa
trong các kỳ thi đại học, thì hiển nhiên người ta sẽ đặt câu hỏi về sự tồn tại
của trường chuyên này. Nhưng suy cho cùng thì các giải này không là điều kiện cần
để trường chuyên tồn tại. Giả sử không có các trường chuyên, nhưng các kỳ thi
vẫn diễn ra, khi đó giải thưởng vẫn sẽ có, không ở trường chuyên, nhưng ở
trường khác.
Rất tiếc là cho đến tận bây giờ, vẫn chưa có những thống kê và
nghiên cứu sâu về hệ thống trường chuyên để làm cơ sở cho thảo luận. Các lý
thuyết giáo dục cũng ít khi được được sử dụng như một điểm tựa cho các lập
luận. Các tranh luận vì thế chỉ xoay quanh trải nghiệm cá nhân. Nhưng thực tế,
không ai có thể phân thân ra để vừa học trường chuyên, vừa học trường thường,
nên thảo luận đều rơi vào chủ quan của từng phía, vì thế trở thành tranh luận
và không bao giờ chấm dứt.
Trong hoàn cảnh đó, quyết định về sự tồn tại của trường chuyên
sẽ chỉ đơn thuần là phù hợp với định hướng của nhà quản lý, mà rất nhiều người
trong số đó lại xuất phát từ các trường chuyên. Hệ thống này đã lập ra luật
chơi để những người như vậy chiếm ưu thế trong việc trở thành nhà lãnh đạo giáo
dục.
Cuộc tranh luận do anh
châm ngòi lần này, anh đi vào khái niệm “tự do trở thành” – mới lạ và… mơ hồ
hơn so với huy chương và giải thưởng. Anh có thể giải thích rõ ý nghĩa của cụm
từ “tự do trở thành”?
Thực ra thì tôi không chủ định châm ngòi cho cuộc thảo luận này.
Khi được hỏi có ủng hộ trường chuyên lớp chọn hay không, thì tôi chỉ nói ý kiến
cá nhân của mình là không, mà thay vào đó, ủng hộ một môi trường giáo dục tự
do, để mỗi người có được một không gian rộng rãi cho sự “tự do trở thành”, tức
trở thành người mà mình mong muốnm, và tự chịu trách nhiệm cho sự trở thành đó.
Con người tự do là đích đến của giáo dục. Đó là triết lý xuyên
suốt mà tôi theo đuổi. Trong khái niệm về con người tự do của tôi thì có ba
khía cạnh nổi bật, đó là: tự do tư tưởng, tự do lựa chọn và tự do trở thành.
Trong đó tự do trở thành là quan trọng nhất.
Khái niệm tự do, dù xuất hiện trên mọi văn bản hành chính, nhưng
phần nào vẫn còn xa lạ ở Việt Nam. Đại chúng nhiều khi vẫn hiểu tự do như sự
lêu lổng, không ai quản lý, vô chính phủ. Một số nhỏ tuy sắc hơn nhưng cũng chỉ
dừng ở mức hiểu tự do như là thoát khỏi sự ràng buộc của cái gì đó. Nhưng như
vậy thì không đủ, vì thiếu khía cạnh thứ hai quan trọng hơn, là tự do trở thành
cái gì đó khác sau khi đã thoát khỏi sự kìm kẹp.
Nếu chỉ hiểu tự do theo nghĩa thoát khỏi thì thoát khỏi rồi thì
sẽ làm gì? Hay có tự do rồi thì sẽ làm gì? Không rõ. Vì thế sẽ hoang mang. Vì
thế sẽ tự động chui lại vào sự ràng buộc cũ.
Cách hiểu về tự do này thể hiện xuyên suốt trong lịch sử của đất
nước. Khi có áp bức, người Việt sẽ vùng lên để đánh đuổi ngoại xâm, giành lấy
tự do. Nhưng đó chỉ là tự do theo nghĩa thoát khỏi, chứ không phải tự do trở
thành. Nói cách khác, sự vùng lên đó đó chỉ dừng lại ở mức giải phóng dân tộc,
chứ không phải giải phóng con người. Đó chỉ là môt nửa chặng đường của giải
phóng. Sau bao lần giành độc lập, chưa bao giờ chúng ta có ý định đi đến cuối
con đường là giải phóng con người.
Do đó, tự do đúng nghĩa sẽ không dừng ở việc thoát khỏi cái gì
đó mà còn là tự do trở thành cái gì đó khác. Cái này đòi hỏi bản lĩnh. Và cái
này chỉ giáo dục mới có thể thực hiện được.
Vậy tại sao “tự do trở
thành” lại không thể song hành với trường chuyên?
Trong quan niệm đó, và qua trải nghiệm cá nhân ở môi trường lớp
chọn với định hướng học khối A từ ngay bậc phổ thông, tôi thấy trường chuyên
không giúp cho học sinh có được sự tự do trở thành, vì chương trình học quá
lệch vào môn chuyên, ngay khi các em chưa trưởng thành. Trường chuyên vì thế
không mang lại, mà giới hạn sự tự do trở thành của học sinh. Vấn đề này lại càng
lộ rõ với các em học chuyên theo mạch từ nhỏ.
Trường chuyên được cả phụ huynh và học sinh đón nhận không phải
vì những ý nghĩa sâu xa của giáo dục, mà chỉ đơn giản nếu vào đó thì chắc suất
đỗ đại học, vì có thầy giỏi bạn ngoan, theo nghĩa biết nhiều và chăm chỉ.
Tuy nhiên, có một hiện tượng cần ghi nhận, đó là: Trong bối cảnh
giáo dục còn bị kiểm soát chặt chẽ, thì một số trường chuyên, như Amsterdam và khối
A0 chẳng hạn, lại trở thành môi trường có nhiều tự do hơn các trường thường, do
quan niệm môn chuyên là môn quan trọng nhất, còn các môn khác chỉ là phụ do đó
không cần phải kiểm soát ngặt nghèo; và học sinh ở đó có nhận thức tốt nên kiểu
gì cũng đỗ đại học, vì thế không cần gò ép. Vì thế theo tôi, sự thành công của
một số trường chuyên là do sản phẩm phụ về môi trường tự do học đường này, và
do ưu đãi về đầu tư, chứ không phải vì đó là vì trường chuyên.
Vậy nên, thay vì cạnh tranh khốc liệt để chui vào một vài cái lỗ
nhỏ xíu để có chút tự do để thở, và tìm mọi cách duy trì cái lỗ nhỏ xíu này vì
tự do học đường mà nó mang lại, tại sao không mở tung ra, cho không khí tự do học
đường ùa vào mọi lớp học? Chính tự do học đường tạo nên sự thành công của các
ngôi trường này, chứ không phải bản thân mô hình trường chuyên như ta vẫn
tưởng.
-“Không có trải nghiệm
trong môi trường chuyên nên anh mới có quan điểm phản đối mô hình này”. Anh
phản bác lý lẽ này thế nào?
Tôi không học trường chuyên, nhưng học lớp chọn từ năm lớp 5 và
sau đó định hướng học khối A, cũng vào các đội tuyển Toán, Lý, Hóa ôn luyện để
thi, cũng gần như chuyên. Tôi cũng có những bạn bè học trường chuyên. Vì thế,
có thể hiểu được phần nào môi trường của trường chuyên lớp chọn. Nhưng tôi cho
rằng với người làm giáo dục, thì không nên tự giới hạn vấn đề nghiên cứu trong trải
nghiệm cá nhân mình. Không lẽ khi nghiên cứu về tâm lý học tội phạm thì phải
phạm tội mới được?
Xin nói thêm là tôi cũng mất nhiều năm để gỡ bỏ ảnh hưởng của
việc học lệch lên bản thân mình. Vì thế, tôi hiểu được cái giá của việc học
lệch theo kiểu định hướng chuyên, chọn.
-Câu hỏi mà anh đưa ra
và mong muốn những người có quan điểm khác anh trả lời: “Học chuyên để làm
gì?”.
Với người đi học trường chuyên thì câu hỏi quan trọng nhất mà họ
phải trả lời là “Học chuyên để làm gì?”. Nhưng để trả lời câu hỏi này thì phải
trả lời một câu hỏi chung hơn: Học để làm gì? Tôi đã khảo sát với vài trăm học
sinh và sinh viên, hầu hết đều không trả lời được học để làm gì. Phần lớn trong
số đó thậm chí chưa từng đặt ra câu hỏi đó. Trong cái phông nền chung đó, khi
chưa biết học để làm gì, thì học chuyên để làm gì lại càng trở nên bối rối.
Ở Việt Nam, quan niệm chủ đạo là học để thi. Cụ thể nhất là thi
đại học. Nếu học trường chuyên thì coi như chắc suất đỗ đại học. Nếu được giải
cấp tỉnh hay quốc gia thì lại càng oách. Vậy nên, cả phụ huynh và học sinh đều
tìm cách lao vào trường chuyên do chắc chắn sẽ đỗ đại học, và được hưởng nhiều
ưu đãi về đầu tư, lại oách trong mắt bạn bè. Khá nữa thì được đi du học. Đơn
giản vậy thôi.
Quyết định thành lập
các trường chuyên đều nêu rõ mục tiêu. Có phải theo anh, như vậy là chưa đủ,
hay chưa đúng?
Đúng là có mục tiêu, nhưng đọc chúng lên thì thấy rất chung
chung, và giống như một trường chất lượng cao do được ưu đãi đầu tư, hơn là một
trường chuyên theo cách hiểu của đại chúng.
Thử nhìn xem mỗi năm có bao nhiêu mục tiêu, bao nhiêu kế hoạch,
bao nhiêu văn bản nghị quyết được ban hành, nhưng kết quả ra sao? Nếu thực tế
không giống mục tiêu thì lại càng phải xem lại cái mục tiêu đó, chứ không thể
lấy mục tiêu ra để biện minh cho sự tồn tại của thực tế.
-Anh đánh giá như thế
nào về vai trò của trường chuyên trong hệ thống giáo dục quốc dân?
Lịch sử không có chữ nếu để so sánh. Giả sử không có trường chuyên
thì mọi thứ có tốt hơn không? Không ai biết, vì đơn giản là chuyện đó không thể
xảy ra. Vì thế, chủ quan tôi đánh giá, nếu không có trường chuyên, nhưng mở
rộng tự do học đường đến mọi trường lớp, và đầu tư bình đẳng cho các trường
công, thì sẽ tốt hơn nhiều.
-Người học chuyên vẫn
được nhìn nhận là thông minh hơn người. Theo anh, tại sao họ không nhìn nhận ra
những khiếm khuyết của hệ thống, nếu có?
Rất khó để nhìn ra khiếm khuyết của mình, khi nó đã ở trong máu
của mình, tức đã đi vào bản thể, dù đó là người rất thông minh. Đó là một rào
cản bản thể. Phải có tinh thần cởi mở và phản tư cao độ mới có thể vượt qua
được rào cản này. Khoa học về nhận thức đã chứng minh, người ta chỉ nhìn và
nghe điều mà bộ não người ta muốn nghe, muốn thấy, chứ không phải là những thứ
đập và mắt và tai họ. Nên nếu những người ở trong hệ thống không nhìn ra thì
cũng là điều dễ hiểu.
-Anh có đưa ra lập
luận rằng một xã hội lành mạnh phải đảm bảo nguyên tắc bình đẳng, không thể hy
sinh nguyên tắc này vì bất cứ lý do nào. Tuy nhiên, ở đâu, và khi nào cũng đều
có ngoại lệ. Có thể cho rằng trường chuyên là ngoại lệ dành cho những học sinh
ưu tú nhất?
Bình đẳng là mộ trong những nguyên tắc trụ cột của một xã hội
lành mạnh. Nó không thể bị vi phạm bởi bất cứ lợi ích ngắn hạn nào. Thực tế,
dùng các lý thuyết đầu tư có thể biện minh dễ dàng cho luận điểm: “Mọi trường
học đều bình đẳng, nhưng có một số trường bình đẳng hơn”. Nhưng đó chỉ là hiệu quả nhìn trong ngắn hạn. Về dài hạn, sự
bất bình đẳng làm suy thoái xã hội.
Lưu ý rằng học sinh trường chuyên là ưu tú hay có-vẻ-ưu-tú cũng
là một câu hỏi. Vì một thực tế đắng chát đối mặt: Những học sinh ưu tú đó giờ ở
đâu, khi nền kinh tế, khoa học, công nghệ, y tế, giáo dục… của chúng ta đang ở
vị trí này? Và vì sao thế hệ trước đó, được đào tạo khi còn Pháp thuộc, khi
chưa có mô hình trường chuyên, lại vẫn được coi là thế hệ vàng của trí thức
Việt Nam?
-Có thể đem sự thành
đạt của học sinh chuyên, và sự thành công rực rỡ của một số không nhiều, nhưng
cũng không thể nói là quá ít, để làm lý do cho sự phát triển của hệ thống
trường chuyên cho tới thời điểm hiện tại?
Trường chuyên tạo ra một số người thành công, điều đó không thể
phủ nhận, mà có thể nếu không học chuyên, họ cũng vẫn thành công như vậy, theo
một cách khác. Các thành công đó, nếu nhìn kỹ phần lớn đều được mang lại bởi
nền giáo dục đại học ưu tú ở Âu Mỹ khi họ đi dụ họ, chứ không phải do trường
chuyên ở bậc phổ thông. Nhưng trường chuyên cũng có những người thất bại. Dù
học chuyên, nhưng số người thành công bao giờ cũng ít hơn rất nhiều con số theo
học. Ước đoán theo nguyên lý Pareto thì tỷ lệ thành công trong mỗi nhóm sẽ chỉ
khoảng 20%. Vậy 80% còn lại ra sao? Không rõ. Chúng ta chỉ nghe nói đến những
người thành công nổi bật, mà không chạm đến những số phận nhiều khi cay đắng do
thất bại dù đã học trường chuyên.
Với một hệ thống kỹ thuật, khi chỉ có một tai nạn xảy ra, thì
nhà quản lý phải dừng lại và kiểm tra lại toàn bộ hệ thống để khắc phục. Nhưng
đã có ai thống kê cố các trường chuyên có ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển
bình thường của bao nhiêu người để kiểm kê và khắc phục? Không có gì cả, ngoài
những câu chuyện truyền tai về những bi kịch cá nhân, bị che lấp bởi một số
gương thành công rực rỡ.
-Theo lý thuyết giáo
dục hiện đại, sự tồn tại của trường chuyên có cần thiết không?
Lý thuyết giáo dục thì vô cùng. Mọi lý thuyết đều chỉ là mô hình
của thực tế nên chính thực mới là tiêu chuẩn để phán xét, chứ không phải lý
thuyết. Bản thân tôi cũng có một lý thuyết, đó là lý thuyết về việc học để trở
thành con người tự do: tự do tư tưởng, tự do lựa chọn và tự do trở thành. Tuy
tôi tin tưởng vào lý thuyết của mình, nhưng cũng phải tự kiểm chứng liên tục.
Lý thuyết đang được đề cập nhiều ở thời điểm hiện giờ là thuyết
đa trí tuệ. Theo thuyết này thì có nhiều loại trí tuệ khác nhau, chứ không chỉ
có trí thông minh về toán/logic và trí thông minh về ngôn ngữ như thường được
đánh giá trong các trường phổ thông. Như vậy thoạt nhìn thì thấy thuyết này ủng
hộ trường chuyên, khi các học sinh cùng loại trí tuệ nếu được học cùng nhau thì
sẽ tốt hơn. Nhưng nhìn sâu hơn thì thấy rằng, không có vấn đề nào trên đời này
có thể được giải quyết bằng một loại trí tuệ, một loại kiến thức. Chính khả
năng phối hợp nhiều loại trí tuệ khác nhau, khả năng làm việc nhóm, mới quyết
định sự thành công của mỗi người khi phải đương đầu với cuộc sống thực.
-Việc xóa bỏ trường
chuyên theo quan điểm của anh là “xóa” như thế nào? Giả sử điều này xảy ra, anh
có hình dung được những tác động đối với hệ thống giáo dục quốc dân và với xã
hội?
Xóa bỏ trường chuyên không có nghĩa là đập bỏ ngôi trường như ai
đó lo lắng. Chỉ đơn giản là bỏ mô hình cả lớp tập trung học một môn chuyên thật
sâu: Tuần có 5 ngày thì 3 ngày học Văn hoặc Toán, hai ngày cho tất cả những thứ
còn lại. Cơ cấu về giới trong lớp học cũng sẽ thay đổi. Thay vì lớp Văn hầu hết
là nữ chẳng hạn, thì tỷ lên nam nữ trong mỗi lớp sẽ đồng đều, vì thế tốt hơn
cho sự phát triển tự nhiên của người học.
Có thể hình dung việc xóa bỏ này đơn giản như sau: Với một khóa
mới của trường chuyên, thay vì chia lớp theo môn chuyên như hiện giờ, nhà
trường rũ rối bốc thăm chia lớp. Chương trình dạy cân đối như các trường thường
chứ không nghiêng lệch về môn chuyên. Tuy chưa có trường nào thí điểm như vậy,
nhưng tôi tin rằng, chất lượng giáo dục mà lứa học sinh đó thu được, về tổng
thể sẽ tốt hơn các khóa học chuyên khác.
Theo cách làm đó thì việc xóa bỏ trường chuyên sẽ chẳng có tác
động gì tiêu cực đến hệ thống giáo dục và xã hội. Các trường vẫn ở đó, thầy trò
vẫn thế, chỉ có cách dạy cách học là thay đổi, hài hòa hơn, cân đối hơn.
-Nếu không còn trường
chuyên, tinh hoa, nhân tài sẽ được phát hiện và nuôi dưỡng ra sao?
Hiếm ai chỉ học chuyên ở bậc phổ thông mà trở thành nhân
tài. Nhân tài chỉ thực sự hình thành ở bậc đại học. Tuy nhiên, với những học
sinh phổ thông có năng khiếu đặc biệt, thì có thể học theo chương trình đặc
biệt do ĐHQG phụ trách. Chỉ các trường đại học lớn mới có đủ thầy giỏi, và cơ
sở vật chất và hoạt động nghiên cứu để bồi dưỡng các tài năng này. Còn tràn lan
trường chuyên tỉnh nào cũng có thì không thể gọi là bồi dưỡng nhân tài. Bậc phổ
thông, dù chuyên đi chăng nữa, cũng không thể tự kéo mình cao hơn bậc đại học
được. Nhiều khi, bồi dưỡng nhân tài bậc phổ thông chỉ đơn giản là kéo chương
trình ở bậc cao hơn xuống và luyện tập nhuần nhuyễn những điều đã cũ, dù rất
khó. Như thế cùng lắm cũng chỉ tạo ra “văn tuệ”, chứ không thể tạo ra người
giỏi thực sự.
-Anh mong muốn điều gì
sau cuộc tranh luận lần này?
